Zielona Odbudowa: polska gospodarka od kryzysu do realnej zmiany po pandemii COVID-19  

Warszawski think tank WiseEuropa opracował policy brief: „Zielona Odbudowa. Od kryzysu do realnej zmiany”, zawierający rekomendacje m.in. dla twórców Krajowego Planu Odbudowy. Tak by otrzymane pieniądze z unijnego Instrumentu Odbudowy i Zwiększania Odporności, zostały zainwestowane w projekty, które będą odpowiadały na technologiczne, zdrowotne i klimatyczne wyzwania XXI w. A same reformy prowadziły do systemowego wzmocnienia krajowej gospodarki. Nie tylko do realizacji krótkookresowych celów ekonomicznych w okresie po pandemii COVID-19. 

Reformy eliminujące sprzeczności między polityką rozwoju a polityką odbudowy 

– Polskie programy masowej pomocy firmom i obywatelom wiążą się z poważnym ryzykiem nieefektywnej alokacji zasobów w gospodarce, przy jednoczesnym znacznym wzroście zadłużenia publicznego i kosztów jego obsługi w długim okresie. Jednocześnie należy pamiętać o uniknięciu ryzyka recesji wywołanej gwałtownym zacieśnieniem wydatków publicznych lub znacznego wzrostu opodatkowania w latach 2021-2023 – piszą w najnowszym policy briefie Maciej Bukowski, Zofia Wetmańska oraz Paweł Leszczyński z WiseEuropa. 

Pandemia COVID-19 i kryzys klimatyczny 

Pandemia COVID-19 i kryzys klimatyczny to dwa szoki systemowe asymetrycznie obciążające różne sektory i grupy społeczne, a zarazem wydobywające z ukrycia najsłabsze punkty współczesnego systemu społeczno-gospodarczego. Dla polityki publicznej kryzys klimatyczny może być przy tym wyzwaniem większym niż pandemia COVID-19. 

– Na problem COVID-19 warto spojrzeć jak na szok ujawniający głębiej położone problemy systemowe, a w szczególności problem przygotowania państwa do reakcji na kryzys w dwóch z pozoru rozłącznych sferach – makroekonomicznej i strukturalnej – piszą autorzy.  

– Krajowy Plan Odbudowy ma szansę stać się dźwignią pozwalającą na znaczne przyspieszenie zeroemisyjnej transformacji gospodarki. Czy Polska nie zaprzepaści tej szansy będzie zależało jednak od tego, w jakim stopniu rząd poradzi sobie z wyzwaniem strategicznym i zapewni spójność planowanych działań nie tylko z krajowymi, ale i europejskimi celami w obszarze energii i klimatu – dodaje Zofia Wetmańska, współautorka raportu. 

Krajowy Plan Odbudowy – po pierwsze nie szkodzić 

Każde państwo członkowskie, które chce w latach 2021-2023 skorzystać ze wsparcia Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności powinno do 30 kwietnia 2021 r. przygotować odpowiedni dokument – Krajowy Plan Odbudowy. 

Głównym wyzwaniem dla Polski jest przygotowanie w Krajowym Planie Odbudowy (KPO) projektów o charakterze zielonym i cyfrowym – strategicznych dla Unii Europejskiej, lecz traktowanych dotąd w polskiej polityce publicznej jako drugorzędne. Poszczególne państwa powinny z przyznanych środków z europejskiego Instrumentu Odbudowy i Rozwoju przeznaczyć co najmniej 20% na cele cyfrowe i 37% na cele klimatyczne. Pozostałe inwestycje powinny być realizowane zgodnie z zasadą „nie szkodzić” – żadna z inwestycji wspierana z tych środków nie będzie mogła stać w sprzeczności z zasadą poszanowania celów środowiskowych. 

W Polsce kryteria te mogą być dużym problemem ze względu na brak wdrożenia zasad zrównoważonego rozwoju w krajowym systemie planowania strategicznego, sprawozdawczości sektora finansów publicznych oraz w Tarczy Antykryzysowej. Część Krajowego Planu Odbudowy zawierająca projekty z zakresu gospodarki niskoemisyjnej (inwestycje w OZE, magazynowanie energii, efektywność energetyczną, dekarbonizację transportu i przemysłu) lub cyfrowej nie będzie odpowiadała skali i tempu zmian wynikających z wiążących celów klimatycznych UE na 2030 r. 

Rekomendacje dla decydentów: 

• Nastawienie na rozwiązywanie problemów systemowych

Reformy podejmowane w chwili obecnej, na czele z przygotowaniami do uruchomienia drugiej fazy krajowej Tarczy Antykryzysowej oraz wydatkowania środków Instrumentu Odbudowy i Odporności UE, muszą dążyć nie tylko do realizacji krótkookresowych celów ekonomicznych, ale i do systemowego wzmocnienia europejskiej i krajowej gospodarki. 

• Adaptacja strategiczna do megatrendów

Kluczowe jest przyjęcie i realne wdrożenie  Strategii Transformacji do Gospodarki Neutralnej Klimatycznie wraz z implikowanymi przez nią dokumentami sektorowymi. Dokumenty te powinny być nie tylko wewnętrznie spójne, ale i zarazem definiować w sposób mierzalny kierunki rozwoju kraju na poziomie makroekonomicznym i sektorowym: powinny one zawierać konkretne wskaźniki i cele służące projektowaniu instrumentów wsparcia i monitorowaniu postępów ich wdrażania. 

• Zaadresowanie w Krajowym Planie Odbudowy realnych wyzwań transformacji kluczowychsektorów 

Projekty selekcjonowane w ramach KPO powinny opierać się na jednolitych kryteriach doboru, zaczerpniętych np. z europejskiej Taksonomii Zrównoważonego Finansowania. Zarazem KPO powinien dokonać kwantyfikacji w jakim zakresie ich wdrożenie przyczyni się do osiągnięcia przez Polskę celów polityki klimatycznej 2030 rok oraz polityki cyfrowej. 

• Pilne wprowadzenie reform eliminujących sprzeczności między polityką rozwoju a politykąodbudowy 

Konieczne jest wprowadzenie zmian regulacyjnych uspójniających politykę krajową z celami UE. W szczególności dotyczy to pilnego uwzględnienia w Tarczy Antykryzysowej kryteriów zielonych i cyfrowych w przyznawaniu wsparcia publicznego w drugiej fazie pandemii COVID-19, Również niezbędne są działania liberalizujące otoczenie regulacyjno-prawne inwestycji w OZE. 

• Wykorzystanie oceny zgodności projektów z Taksonomią jako jedno z kryteriów wyboruprojektów do KPO 

Pozwoli to na uniknięcie problemu „greenwashingu” poprzez jednoznaczne określenie, które z projektów przyczynią się do dekarbonizacji polskiej gospodarki. Wykorzystanie Taksonomii dodatkowo ułatwi śledzenie przepływów finansowych wspierających rozwój niskoemisyjnych inwestycji, a tym samym proces rozliczania udziału zielonych inwestycji w strukturze wydatkowania funduszy europejskich. 

• Komplementarność działań rządu centralnego i samorządów

Z uwagi na to, że duża część środków publicznych jest w Polsce wydatkowana za pośrednictwem samorządów, konieczne jest uwzględnienie potrzeb samorządów przy projektowaniu reform sektora finansów publicznych będących odpowiedzią na COVID-19. Komplementarność może być zapewniona poprzez zwiększenie autonomii fiskalnej miast i samorządów województw, albo przedstawienie mechanizmu centralnego (Funduszu) wspierającego budżety samorządów w realizacji celów strategicznych.