
Od drugiej połowy 2021 roku w całej Unii Europejskiej odnotowuje się gwałtowny wzrost kosztów energetycznych. Spowodowany jest on głównie bezprecedensowym wzrostem cen gazu ziemnego. Gdy światowa gospodarka ożywiła się po zniesieniu restrykcji spowodowanych pandemią Covid-19, zapotrzebowanie na surowce energetyczne wzrosło. Produkcja nie była jednak w stanie zaspokoić rosnącego popytu. Rosyjska inwazja na Ukrainę doprowadziła do eskalacji sytuacji. Ponownie podniosła ceny gazu ziemnego, podsycając obawy o niedobory dostaw i wzmagając kryzys energetyczny.
W państwach członkowskich, które są uzależnione od paliw kopalnych, zauważalny wpływ na wzrost cen energii miały również stosunkowo wysokie ceny uprawnień do emisji dwutlenku węgla w ramach EU ETS, które odczuwały przede wszystkim przez gospodarstwa domowe o niskich dochodach. Rządy państw członkowskich próbując chronić odbiorców podejmują działania w celu złagodzenia skutków kryzysu. Poniżej zaprezentowano porównanie sposobów wsparcia skierowanego do gospodarstw domowych w Niemczech, Polsce i Rumunii.
Niemcy
W Niemczech w marcu, kwietniu i wrześniu 2022 roku uchwalono trzy pakiety pomocowe o łącznej wartości około 100 mld euro. Pierwszy z nich wynikał ze wzrostu cen energii w 2021 roku, drugi był bezpośrednią reakcją na rosyjską inwazję na Ukrainę. Trzeci i jednocześnie największy ma na celu ochronę konsumentów przed rosnącymi cenami energii i przeciwdziałanie gwałtownie rosnącej inflacji. Dodatkowo trwa dyskusja na temat kolejnego wsparcia w postaci zamrożenia cen energii elektrycznej i gazu ziemnego. Dzięki różnym formom redukcji kosztów gospodarstwa domowe otrzymują nie tylko wsparcie cenowe i dochodowe, ale także zachęca się je do ograniczania zużycia energii. Ceny energii elektrycznej obniżono poprzez zniesienie opłat na wsparcie energii odnawialnej.
Dodatkowo zastosowano okresowe redukcje stawki akcyzy na benzynę i olej napędowy oraz VAT na gaz ziemny. Wsparto transport publiczny oferując dotowany bilet na wszystkie środki transportu regionalnego w całym kraju. Ponadto opóźniono o rok planowaną podwyżkę krajowej ceny dwutlenku węgla na paliwa transportowe i grzewcze. W ramach limitu cen rząd niemiecki planuje opłacić miesięczne rachunki wszystkich odbiorców gazu ziemnego w grudniu 2022 roku. W kontekście dochodowym przyjęto takie środki pomocowe jak zryczałtowany transfer kosztów energii w wysokości 300 euro w przypadku pracowników podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym, a także studentów i emerytów.
Rodziny, beneficjenci pomocy społecznej i bezrobotni otrzymali również jednorazowy przelew w wysokości 100-200 euro. Wybranym odbiorcom wypłacono dodatkowo do 700 euro na osobę w celu pokrycia kosztów ogrzewania. Ponadto, przyspieszono reformę systemu świadczeń mieszkalnictwa socjalnego oraz systemu podatkowego. Oprócz wsparcia cenowego i dochodowego częścią odpowiedzi rządu niemieckiego na kryzys energetyczny są programy zachęcające do oszczędzania energii. Jednym z nich jest kampania ogólnokrajowa i ustanowienie nowego planu na rzecz efektywności energetycznej.
Polska
W Polsce przyjęto do tej pory dwa pakiety pomocowe mające na celu powstrzymanie gwałtownie rosnącej inflacji oraz zapobiegające wzrostowi cen energii elektrycznej, gazu ziemnego i paliw silnikowych. Pierwszy z nich, Tarcza Antyinflacyjna 1.0, o wartości około 2 mld euro zaprezentowano w listopadzie 2021 roku. Zaproponowane rozwiązania szybko okazały się jednak niewystarczające. W lutym 2022 roku weszła w życie nowelizacja programu o wartości około 6,2 mld euro, Tarcza Antyinflacyjna 2.0, zastępująca i uzupełniająca wcześniejsze mechanizmy. W zakresie kontroli cen polski rząd obniżył stawki VAT na energię elektryczną, paliwa silnikowe, gaz ziemny, ciepło, nawozy i podstawowe produkty spożywcze. Stawka akcyzy na energię elektryczną i paliwa silnikowe również została zredukowana, a paliwa silnikowe zostały zwolnione z podatku od sprzedaży detalicznej.
Dodatkowo wprowadzono specjalne taryfy na gaz ziemny, aby obniżyć rachunki w gospodarstwach domowych, szpitalach, szkołach, przedszkolach, żłobkach i instytucjach kultury. Wprowadzono także limit cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych w 2023 roku ze szczególnym wsparciem dla osób niepełnosprawnych i rodzin wielodzietnych o wartości około 4,8 mld euro. Ponadto polski rząd wsparł odbiorców przy pomocy bezpośrednich transferów osłonowych. Pierwszy z nich to jednorazowy dodatek dla gospodarstw domowych uzależniony od poziomu dochodów, liczby osób w gospodarstwie i rodzaju wykorzystywanego systemu grzewczego w 2022 roku o łącznej wartości około 0,9 mld euro. Drugi transfer to jednorazowa wypłata skierowana do gospodarstw domowych wykorzystujących węgiel jako główne źródło ogrzewania celem wsparcia w zakupie opału na zimę w wysokości około 2,4 mld euro. Trzeci dodatek dotyczy natomiast gospodarstw domowych stosujących źródła ogrzewania inne niż węgiel, a jego łączną wartość oszacowano na 0,6 mld euro.
W kontekście promocji efektywności energetycznej i źródeł odnawialnych aktualne są w Polsce takie programy jak „Czyste powietrze”, „Moje ciepło” i „Mój prąd”. Ponadto wdrożono nowy projekt „Ciepłe mieszkanie”, którego celem jest zwiększenie efektywności energetycznej w wielorodzinnych budynkach mieszkalnych.
Rumunia
W Rumunii najistotniejsze pakiety pomocowe przyjęto na jesieni 2021 roku oraz w marcu i wrześniu 2022 roku. Wystąpienie kryzysu energetycznego nałożyło się dodatkowo z procesem liberalizacji krajowego rynku energii elektrycznej. W kontekście wsparcia cenowego rząd rumuński zastosował mechanizm rekompensat za wydatki na energię elektryczną i gaz ziemny zimą 2021-2022 dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw o zużyciu poniżej określonego progu, promując tym samym racjonalne użytkowanie energii. Ponadto, w odpowiedzi na trwający kryzys energetyczny rząd ograniczył ceny energii elektrycznej i gazu ziemnego dla gospodarstw domowych, MŚP i niektórych podmiotów sektora publicznego, a także ustanowił pułap cenowy na benzynę oraz paliwo drzewne.
Wprowadzono również podatek od zysków nadzwyczajnych obejmujący wytwórców energii elektrycznej ze źródeł niekopalnych, dostawców, handlowców i innych uczestników rynku. Wpływy z nowego podatku mają na celu sfinansowanie zarówno zamrożenia cen, jak i systemu rekompensat. Zaproponowano także wsparcie dochodowe konsumentów nośników energii w postaci transferu pieniężnego, jednak ze względu na określony bardzo niski próg dochodowy kwalifikujący do uzyskania świadczenia, objętych nim została jedynie część potrzebujących. Dodatkowo zaoferowano wsparcie w postaci bonów żywnościowych skierowane do odbiorców wrażliwych.
Ponadto, w Rumunii funkcjonują długoterminowe programy wspierające rozwój efektywności energetycznej, w tym termomodernizację budynków i dotacje na wymianę środków transportu, chociaż nie są w pełni przystosowane do realiów kryzysu energetycznego. Istnieje również szereg środków prawnych, mających na celu ochronę konsumentów wrażliwych. Są to na przykład przepisy zapobiegające odłączeniu dostaw energii lub zapewniające dostęp do określonego poziomu minimalnego nośników energii. W praktyce egzekwowanie tych praw okazuje się jednak problematyczne.
Porównanie
Analizując i porównując ze sobą rozwiązania pomocowe wdrożone w Niemczech, Polsce i Rumunii można stwierdzić, że:
- chociaż natychmiastowe wsparcie jest niezbędne dla osób najbardziej dotkniętych wzrostem cen nośników energii, należy zwrócić większą uwagę na środki zapewniające pomoc długoterminowo;
- wsparcie skierowane równomiernie do wszystkich oznacza, że duża część środków trafia do gospodarstw domowych o relatywnie niskich obciążeniach kosztowych, chociaż mogłyby one zostać wykorzystane efektywniej;
- pakiety pomocowe powinny wyraźniej uwzględniać kryzys klimatyczny, ulgi i obniżki cen zachęcające do korzystania z paliw kopalnych tylko przedłużają uzależnienie od nich;
- aby znaleźć zrównoważone rozwiązanie obejmujące wszystkich, poza wsparciem na poziomie krajowym istotne jest również skoordynowane podejście ogólnounijne.