Koszt redukcji emisji CO2₂ w Polsce będzie znacznie niższy niż koszt braku jej przeprowadzenia. Postępująca dekarbonizacja Polski będzie wymagała inicjatywy i odważnych działań rządu szczególnie w zapewnieniu wsparcia regionom węglowym oraz ich społecznościom. Czas na dokonanie niezbędnych zmian ucieka, ale wciąż nie jest jeszcze za późno na przeprowadzenie udanej Sprawiedliwej Transformacji – piszą autorzy raportu Dryf czy nawigacja. Regiony węglowe w obliczu transformacji: Aneta Skubida, Krzysztof Głowacki i Karol Sarna.
Konieczność restrukturyzacji polskiego sektora energetycznego pojawiła się już u progu III Rzeczypospolitej wraz z transformacją ustroju polityczno-gospodarczego. Kolejne rządy podejmowały próby reform skupionych na górnictwie węgla kamiennego i nakierowanych na poprawę produktywności i rentowności spółek górniczych. Działania podejmowane przez kolejne rządy okazały się jednak w dużej mierze nieadekwatne do realnego wyzwania. Transformacja się opóźnia, mimo że jej przeprowadzenie staje się coraz bardziej palącym wyzwaniem.
Reformy stanowiły kompromis pomiędzy koniecznością restrukturyzacji coraz bardziej przestarzałego, nierentownego sektora górniczego, naciskami silnej grupy interesu, a także obawą decydentów przed decyzjami niepopularnymi politycznie. W efekcie kluczowe wyzwania społeczne, gospodarcze oraz te dotyczące bezpieczeństwa energetycznego przez trzy dekady odsuwano na przyszłość. Z biegiem lat do wyzwań tych dołączyło kolejne — klimatyczne.
Pora na zmiany
Polska jest krajem głęboko uzależnionym od stałych paliw kopalnych. W 2020 r. pokrywały one około 93% konsumpcji energii pierwotnej, w tym blisko 42% pochodziło z węgla. W przypadku samej energii elektrycznej to z węgla pochodzi jej blisko 70%. Kluczowe czynniki wymuszające szybką i głęboką zmianę polskiego miksu energetycznego, to:
- malejąca względna opłacalność energetyki opartej o węgiel oraz jego ograniczone zasoby
krajowe, - presja unijnej polityki klimatycznej i towarzyszących jej instrumentów na obniżanie
emisji, szczególnie ze źródeł węglowych, - międzynarodowe rozpoznanie zagrożenia katastrofą klimatyczną i podpisanie przez Polskę
porozumień dotyczących ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Ramowa Konwencja
Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (przyjęta w 1992 r w Rio de Janeiro)
i uzupełniające ją narzędzia przyjęte w celu implementacji konwencji: Protokół z Kioto (przyjęty
w 1997 r.) i Porozumienie Paryskie (przyjęte w 2015 r. z celem ograniczenia globalnego
ocieplenia o istotnie poniżej 2°C, a docelowo 1,5°C względem epoki przedprzemysłowej), - zmieniająca się świadomość społeczna dotycząca skutków zanieczyszczenia powietrza oraz
zagrożeń klimatycznych.
Transformacja, ale sprawiedliwa
Głęboka i szeroka zmiana o długofalowych skutkach to zmiana transformacyjna. Zielona transformacja ma na celu długoterminową poprawę dobrobytu społeczeństwa poprzez kluczowe zmiany strukturalne. Trudności i koszty w okresie przejściowym wynikają w znacznej mierze z błędów i zaniedbań w przeszłości. Kosztów tych nie da się uniknąć, a dalsze odwlekanie pełnowymiarowej transformacji tylko podnosi ich poziom.
Ryzyka, jakie niesie zmiana miksu energetycznego oraz związana z nią zmiana gospodarcza i społeczna, zostały rozpoznane przez interesariuszy, w tym przez związki zawodowe. Ich starania sprawiły, że na poziomie Komisji Europejskiej uznana została koncepcja Sprawiedliwej Transformacji. Jest to przejście w kierunku gospodarki neutralnej klimatycznie w sposób sprawiedliwy, „niepozostawiający nikogo w tyle”.
Transformacja regionów górniczych to nie tylko koszty i wyzwania, lecz przede wszystkim korzyści oraz szanse. Popyt na węgiel będzie nieodwracalnie spadał. Technologia wydobywcza we wszystkich rozwiniętych obszarach globu jest wygaszana. Lokalne społeczności stoją przed perspektywą rozwinięcia nowoczesnych, zróżnicowanych gałęzi gospodarki. Państwo ma szansę na pozbycie się ciężaru finansowego, jakim są nierentowne spółki węglowe, a społeczeństwo — na życie w czystszym i zdrowszym środowisku.
Wprowadzenie Mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji stanowi dodatkowy bodziec i ułatwienie przy restrukturyzacji sektora wydobywczego i branż powiązanych, a także transformacji przestrzennej, społecznej i gospodarczej całych gmin, miast i regionów. To niepowtarzalna, pokoleniowa szansa. Jednak żeby ją wykorzystać, potrzebne jest wspólne zaangażowanie wielu podmiotów na poziomie krajowym, regionalnym, jak i lokalnym.
Dryf czy nawigacja?
Niniejszy raport przybliża sytuację trzech obszarów transformacji związanej z dekarbonizacją: Śląska — regionu wydobycia węgla kamiennego — oraz Zagłębia Bełchatowskiego i Zagłębia Turoszowskiego — dwóch regionów wydobycia węgla brunatnego.
Analizie poddaliśmy podstawowe uwarunkowania ekonomiczne, społeczne i polityczne, a także kompleksowość wyzwania. Raport pozwala przyjrzeć się temu, w jaki sposób Polska radzi sobie z transformacją sektora górniczego i energetycznego oraz uzależnionych od niego regionów i na ile jest przygotowana do wykorzystania Mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji. Diagnoza stanu zastanego pozwoliła na stworzenie praktycznych rekomendacji do procesu transformacji, skierowanych w szczególności do decydentów – gospodarzy i animatorów tego procesu.
Od faktycznego włączenia interesariuszy lokalnych w proces decyzyjny zależeć będzie, czy transformacja istotnie okaże się „sprawiedliwa”. Czy uzyska legitymację społeczną i tym samym zapewni sobie wsparcie na najniższych szczeblach procesu. Co jest istotne, grupa ta jest też niezastąpionym źródłem wiedzy na temat lokalnych uwarunkowań, od których uwzględnienia zależy przebieg i powodzenie transformacji.
