Konferencja w sprawie przyszłości Europy była rocznym procesem, w wyniku którego ponad 580 tysięcy Europejczyków i Europejek wzięło udział w wydarzeniach i konsultacjach, które mają służyć politykom w kształtowaniu przyszłości Unii Europejskiej. Konferencja miała za zadanie zapewnić większe zaangażowanie obywateli w proces podejmowania strategicznych decyzji o dalszych kierunkach rozwoju i stanowić odpowiedź na często poruszany w różnych publikacjach deficyt demokracji trawiący UE. W trzy panele Konferencji, na które został podzielony proces debatowania i formułowania rekomendacji, bezpośrednio zaangażowane było 600 losowo wybranych osób, a udział poprzez stronę internetową i zdecentralizowane wydarzenia cieszyły się jeszcze większym zainteresowaniem.
Celem Konferencji było zaangażowanie obywatelek i obywateli w ten proces i stworzenie dla nich możliwości aktywnego udziału – każda uczestniczka i uczestnik mieli prawo się wypowiedzieć w ramach moderowanej dyskusji, a także głosować na pomysły, które według nich są najlepsze dla dalszego rozwoju Europy. Pośrednio zatem jednym z celów było stworzenie podstaw dla powstania demosu europejskiego. Niemniej odbiór tego wydarzenia, a także jego obecność w wyobraźni i debacie publicznej były znikome. Dosyć skomplikowany proces prowadzący do sformułowania ostatecznych rekomendacji, pandemia utrudniająca personalne zaangażowanie i organizacja wielu paneli nie przełożyły się na zwiększenie zainteresowania tym procesem po stronie jego odbiorców – odmiennie niż wyobrażali to sobie decydenci w Brukseli.
Ostateczne rekomendacje sformułowane w trakcie panelu 3, który odbył się w Warszawie, wskazują na pewną powtarzalność postulatów wypracowywanych przez tego rodzaju gremia uczestniczek i uczestników (porównanie z warsztatami Młodzieżowej Akademii Liderek Klimatu w Radomsku dostępne tutaj). Wpływ tych rekomendacji na rzeczywistość często pozostaje jednak ograniczony, niezależnie od tego, czy formułowane są na szczeblu ogólnoeuropejskim, krajowym czy lokalnym. Należy poczekać na zakończenie całego procesu by ocenić, jaki los spotka rekomendacje wypracowane w ramach Konferencji. Natomiast nasze obserwacje na podstawie osobistego uczestnictwa w panelu 3 wskazują na 4 obszary, w których Konferencja może jednak odnieść pożądany skutek odnośnie zwiększenia udziału obywateli w proces walki ze zmianami klimatu:
• zaangażowanie młodych osób,
• impuls do zmian traktatowych i kompetencji UE,
• zaufanie do instytucji
• i poziom ambicji celów i działań oczekiwany przez obywatelki i obywateli.
Ruchy klimatyczne są często utożsamiane z zaangażowaniem młodych osób – rola Grety Thunberg i zapoczątkowanego przez nią ruchu Młodzieżowych Strajków Klimatycznych są tutaj wdzięcznym przykładem dla polityków do formułowania stereotypowych tez na temat tego, co młode osoby sądzą w tym temacie. Do tej pory brakowało jednak platformy, w ramach której ludzie młodzi, na co dzień mniej zaangażowani społecznie i obywatelsko niż członkinie i członkowie MSK, mogliby znaleźć sposób na wyrażenie swoich poglądów i oczekiwań. W celu zapewnienia ich odpowiedniej partycypacji Konferencja gwarantowała aż 33% miejsc na panelach osobom poniżej 25. roku życia, co przekładało się na większą zauważalność ich udziału, a także zmianę ich postaw, zmniejszenie poczucia marginalizacji i wzrost zaangażowania.
Przykładowo warszawskiego panelu 3 niektóre osoby uczestniczące w obradach deklarowały, że mimo wcześniejszego braku zainteresowania polityką i zaangażowania w tematykę omawianą w trakcie panelu zamierzają w przyszłości zająć się pracą związaną z szeroko pojętymi zmianami klimatu lub aktywniej uczestniczyć w życiu politycznym. Konferencja stanowiła dla nich zatem odpowiedni i bardziej atrakcyjny niż protesty uliczne sposób na umocnienie postaw obywatelskich i wzięcie odpowiedzialności w przyszłości.
W obszarze impulsu do zmian traktatowych i nowego podziału kompetencji między państwa członkowskie i Unię rekomendacje obywatelek i obywateli formułowane w trakcie Konferencji wykraczały poza obecną rzeczywistość prawną. Wyniki Konferencji, zgodnie z zapowiedziami Ursuli von der Leyen sprzed jej zainicjowania, mogą przełożyć się na postulaty dotyczące rewizji podstaw traktatowych UE. Do tego oczywiście niezbędna jest zgoda państw członkowskich, które bardzo wstrzemięźliwie podchodzą do możliwych zmian, mimo że ostatnia z nich miała miejsce w 2007 r. w Lizbonie, a od tego czasu kryzys finansowy, pandemia, Brexit i spory wokół praworządności ujawniły potencjał dla przeformułowania pierwotnych założeń i pogłębienie integracji. W tym kontekście oczekiwania formułowane przez obywateli są jasne: podczas śledzonych przez nas paneli Konferencji wielokrotnie padały deklaracje o konieczności „zacieśnienia współpracy”, zwiększenia skuteczności działań i poszerzenia katalogu kompetencji UE.
Uczestniczki i uczestnicy panelu 3 poprzez rekomendacje wskazywali na konieczność zwiększenia roli UE w kwestiach związanych z polityką zdrowotną, edukacją (w tym klimatyczną), wzmocnienia kompetencji w obszarze polityki rolnej i transportowej. Mocne oczekiwania odnoszą się także do większej ochrony konsumentów i konsumentek, polityki energetycznej, badań i rozwoju oraz ochrony środowiska. Wyraźnie widać więc, że obywatele intuicyjnie wskazują zarówno obszary, w których UE ma obecnie istotne twarde kompetencje (energetyka, konsumenci), jak i te, w których jej rola obecnie jest jedynie koordynująca i wspierająca (zdrowie i edukacja).
W obszarze walki ze zmianami klimatu większa rola UE miałaby być receptą na niezdecydowanie poszczególnych rządów krajowych i próbą znalezienia odpowiedzi na wyzwania dla całego kontynentu, nie tylko pojedynczych państw członkowskich. Brakowało jednak większych konkretów (np. wskazania obszarów, w których UE miałaby mieć możliwość podejmowania decyzji kwalifikowaną większością zamiast obecnej jednomyślności, lub postulatów zwiększenia roli rozporządzeń).
Konferencja wywarła także pozytywny wpływ na wzrost poziomu zaufania obywatelek i obywateli UE do instytucji, niemniej jest to wzrost warunkowany dalszym losem rekomendacji sformułowanych w ramach prac poszczególnych paneli. W ramach Konferencji poczucie wysłuchania obywateli przez Unię zwiększyło się, podobnie jak, zgodnie z tym deklaracjami uczestników panelu 3, ich przekonanie o możliwości wywierania wpływu na procesy polityczne toczące się w ramach Unii. Dzięki temu wzrasta poczucie sprawczości obywatelskiej. Jednak trzeba pamiętać, że z tymi pozytywnymi zmianami wiążą się także większe oczekiwania obywateli i odpowiedzialność instytucji UE.
Niespełnienie tych oczekiwań będzie wiązało się z nasileniem negatywnego wizerunku UE jako organizacji zbyt oddalonej od obywatelek i obywateli UE i nie potrafiącej reagować na sygnały i oczekiwania formułowane przez nich. Dalsze działania UE dążące do uwzględnienia i przełożenia na rzeczywistość rekomendacji wypracowanych w trakcie wielogodzinnych debat i przy dużym wysiłku uczestniczek i uczestników wydają się kluczowe dla oceny długotrwałych skutków Konferencji. Instytucje UE, przede wszystkim Komisja Europejska, muszą przedstawić także uczestnikom kompleksową informację na temat dalszego wykorzystania ich rekomendacji, zgodnie z podstawową zasadą konsultacji społecznych. Wszystkie osoby, z którymi rozmawialiśmy, wskazywały, że będą śledzić dalszy los „ich” rekomendacji, co będzie wyzwaniem dla instytucji UE w zakresie rozliczalności ze złożonych obywatelkom i obywatelom UE obietnic.
W zakresie rekomendacji dotyczących zmian klimatu Konferencja wysłała także jasny sygnał odnośnie oczekiwanego przez obywatelki i obywateli UE poziomu ambicji działań transformacyjnych i dekarbonizacyjnych. Przytłaczająca większość uczestniczek i uczestników głosowała na rekomendacje związane z wyższymi celami redukcyjnymi, szybszym tempem odchodzenia od paliw kopalnych w wielu sektorach, lepszą dbałością o bioróżnorodność i wsparciem dla technologii zeroemisyjnych. W ramach dyskusji często wskazywano na obecne zbyt liberalne podejście legislacji UE i konieczność zintensyfikowania działań przez państwa członkowskie.
Potwierdzając obserwacje dotyczące zaangażowania młodych osób, te rekomendacje najczęściej były inicjowane przez najmłodsze uczestniczki i uczestników. Jest to jednoznaczny sygnał dla rządów i samej UE do przyspieszenia działań dekarbonizacyjnych – ten postulat pozostaje aktualny także w nowym kontekście związanym z wojną w Ukrainie. Dotyczy to zresztą wszystkich powyższych obserwacji, ponieważ ich efekt może przełożyć się na silniejszą i bardziej zintegrowaną wewnętrznie UE, a jak pokazują doświadczenia ubiegłych kilku lat, taka Unia jest gwarancją większej odporności i bezpieczeństwa jej państw członkowskich.
This project is part of the European Climate Initiative (EUKI) of the German Federal Ministry for the Environment,
Nature Conservation and Nuclear Safety (BMU).
Autorzy: Marek Zaręba i Wojciech Lewandowski; współpraca: Iwona Ciećwierz
